Yeni yıl, dünyanın dört bir yanında farklı kültürlerin kendi gelenek ve ritüelleriyle kutladığı bir başlangıç anıdır. Batıda Noel ve yılbaşı, Ermenilerde Amanor, Kürt Alevilerde Gaxan, Türkmenlerde Saya Gelin… Her toplum, yeni yılın gelişini doğanın döngülerine duyduğu saygıyla selamlar. Dersim Alevileri için ise bu zaman, Gaxan ayıdır; yeni yılın ve aynı zamanda kış mevsiminin karşılandığı kutsal bir dönem.
Dersim coğrafyası, kadim inançların bir arada harmanlandığı ve zengin kültürel mirasların yaşatıldığı bir bölge olarak dikkat çekiyor. Kureyşan Ocağı dedesi Kadir Bulut, Gaxan geleneği üzerine yaptığı değerlendirmelerde, bu coğrafyanın kültürel ve inançsal zenginliklerini şu sözlerle ifade ediyor:
“Dersim’in toprakları dervişlerin toprağıdır. Burada birçok kadim inanç harmanlanmış ve günümüze kadar gelmiştir. Gaxan da bu zenginliklerin bir yansımasıdır. Bu, eski yılın uğurlanması ve yeni yılın bereketle karşılanması için yapılan bir kutlamadır.”
GAXAN’IN KADİM KÖKENLERİ
Gaxan, Dersim’de Aralık ayına denk gelen ve eski yılın uğurlandığı, yeni yılın bereketle karşılandığı bir dönemdir. Kureyşan Ocağı Dedesi Kadir Bulut, Gaxan’ın kökenlerinin yalnızca Dersim ile sınırlı olmadığını, bu geleneğin bölgedeki diğer kadim inançlarla da bağ kurduğunu belirtiyor:
“Gaxan’ı yalnızca Dersim’e has bir gelenek olarak görmek doğru olmaz. İran’daki Tanrı Mitra’nın doğumuna kadar uzanan, Hristiyanlıkta İsa’nın doğumu olarak kutlanan ya da Sümerler’in bereket ritüellerine dayanan birçok inançla bağlantılar görüyoruz. Bu, bir coğrafyanın tüm inançlarını harmanlamasının bir sonucu.”
DERSİM’DE GAXAN: KÜLTÜR VE İNANÇLARIN HARMANI
Dersim’de Gaxan, yalnızca bir eğlence dönemi değil, aynı zamanda inançsal bir ritüel olarak da yaşatılıyor. Bu dönemde eski yılın bereketle kapatılması, yeni yılın sağlık ve huzurla gelmesi için dualar edilir. Bulut, Gaxan’ın Dersim’de diğer inançlardan farklı bir derinlik kazandığını söylüyor:
“Dersim’de Gaxan, üç-dört haftaya yayılan bir süreçtir. Lokmalar dağıtılır, oruçlar tutulur, cemler yapılır ve yeni yılın huzurlu geçmesi için temennilerde bulunulur. Bu, eski hesapla Aralık’ın ortasından başlayarak Ocak’ın ilk haftasına kadar sürer. Oruçların ardından Hızır Ayı başlar ve doğanın yeniden canlanışı kutlanır.”
GAXAN’IN RİTÜELLERİ VE SİMGELERİ
Gaxan döneminde, özellikle çocuklar ve gençlerin katıldığı eğlenceler düzenlenir. Fadikê, Khalkêk ve Arap adlı üç karakterin yer aldığı Khalkek” ya da “Khalık u Fatık” adlı oyunlar bu döneme renk katar. Kadir Bulut, bu karakterlerin anlamını şöyle açıklıyor:
“Kalkê yaşlılığı ve geçen yılı simgeler; Fadikê doğayı, canlılığı ve üretkenliği temsil eder. Arap ise kötülüğü uzaklaştıran, koruyucu bir figürdür. Bu oyunlar, eski yılın bilgeliğini ve yeni yılın enerjisini bir araya getirir.”
Ayrıca, ev ev dolaşılarak buğday, un, şeker ve diğer gıda ürünleri toplanır. Toplanan ürünler, bereketin temsili olarak pişirilir ve paylaşılır. Bulut, bu ritüelin doğanın döngüsüne olan inancı da yansıttığını belirtiyor:
“Toprak, bu dönemde dinlenir ve yeniden canlanmaya hazırlanır. Biz de doğayla birlikte bu döngüye uyum sağlarız. Eski yılın yükünü bırakır, yeni yılın bereketini karşılarız.”
GAXAN’IN ÖNEMİ VE KORUNMASI
Kadir Bulut’a göre, Gaxan yalnızca bir gelenek değil, aynı zamanda kadim inançların ve kültürel zenginliklerin yaşatılması için önemli bir araçtır. Bu geleneğin genç nesillere aktarılmasının önemine vurgu yaparak şunları ekliyor:
“Bu coğrafya, birçok inancın izlerini taşır. Gaxan, bu zenginliklerin unutulmaması ve yaşatılması için bir fırsattır. Bu değerler, bize bu toprakların kadim ruhunu hatırlatır.”
Dersim’de Gaxan, hem geçmişin izlerini hem de geleceğe yönelik umutları içinde barındıran bir gelenek olarak yaşamaya devam ediyor. Kadim inançların harmanlandığı bu topraklarda, Gaxan gibi gelenekler, kültürel kimliğin birer taşıyıcısı olmaya devam ediyor.
Gaxanê sima bimbarek bo.
Gaxan pîroz be.
DERSİM/ Özkan Ulucan
