Dersim’in kültürel ve müzikal hafızasını arşivleyen Munzur Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Daimi Cengiz, Dersim’deki koç başı mezar taşlarına ilişkin önemli bir çalışma yürütüyor. Uzun yıllardır bölgenin tarihi ve kültürel mirası üzerine araştırmalar yapan Cengiz, özellikle mezar taşları üzerindeki sembollerin anlam dünyasını çözmeye odaklanıyor.
Koç Başı Mezar Taşlarının Anlamı
Dersim’de koç başı mezar taşları, genç yaşta hayatını kaybeden erkeklerin mezarlarına konuluyor. Bu sembol, mezarda yatan kişinin yiğitlik ve cesaretini simgeliyor. Mezar taşlarında yer alan figürler ise kişisel özellikler ve yetenekler hakkında bilgi veriyor. Örneğin, kılıç ve çakmaklı tabanca figürleri, merhumun savaşçı ruhunu; saz motifi ise onun şair veya müzisyen kimliğini ifade ediyor. Kadın mezarlarında ise yuvarlak tepsi ya da “honça” motifleri bulunuyor ve bunlar annenin sofrasının her zaman açık olduğu anlamına geliyor.
Mezar Taşlarının Coğrafi Yayılımı
Koç başı mezar taşları sadece Dersim’e özgü değil. Doç. Dr. Cengiz’in araştırmalarına göre bu taşlar Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Dağıstan ve Orta Asya’nın birçok bölgesinde de görülüyor. Bu yaygınlık, sembolün belirli bir etnik gruba ya da milliyete ait olmadığını, daha çok inançlar ve kültürel değerler üzerinden şekillendiğini gösteriyor.
Özellikle Azerbaycan’ın Karakoyunlu bölgesinde ve Kars’ta bu mezar taşlarına yoğun şekilde rastlanıyor. Tarih boyunca farklı kültürler bu figürleri farklı anlamlarla yorumlamış. Örneğin, Hristiyan toplumlarda koç figürü, Hz. İsa’nın kuzusunu simgelerken, Alevi inancında ise koç, genç yaşta hayatını kaybeden yiğitleri temsil ediyor.
‘Koruma Altına Alınmalı’
Dersim’in köylerinde yoğun şekilde bulunan koç başı mezar taşları, define avcıları ve bilinçsiz kişiler tarafından büyük bir tahribata uğramış durumda. Lahit mezarlar ve sanduka taşları parçalanarak, içlerinde hazine aranıyor. Osmanlı, Selçuklu ve daha eski dönemlere ait mezar taşları ya kırılıyor ya da bilinçsiz şekilde müzelere taşınıyor. Doç. Dr. Cengiz, bu mezarlıkların korunması ve sit alanı ilan edilmesi gerektiğini belirtiyor. Açık hava müzesi formatında düzenlenecek bir proje ile bu taşların korunması ve restore edilmesi mümkün olabilir.
Kapsamlı Bir Çalışma: Dersim Mezar Taşları Atlası
Doç. Dr. Daimi Cengiz ve Munzur Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Tuncay Yıldırım, son beş ayda Dersim’in farklı bölgelerinde kapsamlı bir araştırma yürüttü. Bu araştırma kapsamında özellikle Hozat ilçesindeki 60 köy tarandı ve tüm mezar taşları fotoğraflandı. Mezar taşları üzerindeki figürlerin yanı sıra Osmanlıca, Arapça ve Farsça yazılar da kayıt altına alınarak epigrafik analizler gerçekleştirildi.
Araştırmacılar, çalışmalarını bir atlas haline getirmeyi planlıyor. Bu atlas, Dersim’in mezar kültürünü, taş işçiliğini ve sanatsal mirasını detaylı şekilde belgeleyerek, gelecek nesillere aktarmayı amaçlıyor. Cengiz ve Yıldırım, ellerindeki verileri analiz ederek, mezar taşlarının üzerindeki sembollerin anlamlarını çözmeye ve bu mirası koruma altına almaya çalışıyor.
Yetkililere Çağrı
Cengiz, Dersim’in mezar taşlarının korunması için Kültür ve Turizm Bakanlığı, il kültür müdürlükleri ve ilgili devlet birimlerine bildirimlerde bulunacaklarını belirtiyor. Bunun yanı sıra, mezar taşlarının sanatsal ve tarihi değerine dikkat çekmek amacıyla bir fotoğraf sergisi açmayı da planlıyorlar.
Kültürel mirasın yok olmaması için gerekli önlemlerin alınması gerektiğini vurgulayan Cengiz, “Bu taşlar sadece Dersim’in değil, insanlığın ortak mirasıdır. Tarih boyunca birçok kültür bu sembolleri kullanmış ve farklı anlamlar yüklemiştir. Ancak bu değerler korunmazsa, geçmişimize dair önemli izleri kaybetme riskiyle karşı karşıya kalırız” diyor.
Dersim’in kadim mezar taşları üzerine yürütülen bu kapsamlı çalışma, bölgenin kültürel hafızasının korunması açısından büyük önem taşıyor. Araştırmacılar, bu değerli mirasın gelecek nesillere aktarılması için yetkililerin ve kamuoyunun duyarlılığını artırmayı hedefliyor.
DERSİM/ Düzgün AKDENİZ
